Zmienność buka zwyczajnego (fagus sylvatica L.)
Poznań - Siemianice 8-10 czerwca 1999 roku (tzw. Konferencja Bukowa).
Streszczenia referatów:
1. WŁADYSŁAW BARZDAJN
Proweniencyjna zmienność buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) w Polsce w świetle wyników doświadczenia proweniencyjnego serii 1992/1995
2. WŁADYSŁAW BARZDAJN, ZENON RZEŹNIK
Proweniencyjna zmienność buka (Fagus sylvatica L.) polskich pochodzeń w doświadczeniu serii 1992/1993/1995 na powierzchni w Nadleśnictwie Łopuchówko
3. WŁADYSŁAW BARZDAJN, ZENON RZEŹNIK, WOJCIECH WESOŁY
Wstępne wyniki międzynarodowego doświadczenia proweniencyjnego z bukiem (Fagus sylvatica L.) serii 19931995 w Leśnictwie Laski (LZD Siemianice)
4. TERESA BEDNAREK
Zachowanie zasobów genowych buka w Sudetach
5. BOGDAN ALEKSANDER BOCZNIEWICZ
Naturalne odnowienie buka na terenie rezerwatu "Buczyna Szprotawska" w Nadleśnictwie Szprotawa
6. KRYSTYNA BORATYŃSKA, ADAM BORATYŃSKI
Systematyka i chorologia buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.)
7. WOJCIECH KOWALKOWSKI
Wstępne wyniki badań nad proweniencyjną zmiennością buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) w doświadczeniu serii GC 2234 1992-1995 w Nadleśnictwie Łobez
8. WOJCIECH KOWALKOWSKI, ZENON RZEŹNIK
Zmienność cech morfologicznych i wzrostowych buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) w doświadczeniu proweniencyjnym z lat 1964-1967
9. JAN MATRAS
Wzrost i rozwój populacji buka w okresie 3 lat po posadzeniu na powierzchni proweniencyjnej w Bystrzycy Kłodzkiej
10. BERNARD PIECYK
Buk w lasach Pomorza Zachodniego
11. ANDRZEJ POTYRALSKI
Porównanie cech morfologicznych buka zwyczajnego z wyłączonych drzewostanów nasiennych w RDLP Wrocław
12. ROMAN ROŻKOWSKI, MACIEJ GIERTYCH
Wstępne wyniki badań proweniencyjnych buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) na powierzchni doświadczalnejw Choczewie
13. JANUSZ SABOR, JOLANTA ŻUCHOWSKA
Wstępne wyniki badań nad proweniencyjną zmiennością buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) na powierzchni porównawczej doświadczenia serii GC 2234 1992-1995 w Krynicy
14. STEFAN TARASIUK, STANISŁAW BELLON
Dotychczasowe wyniki badań nad zmiennością krajowych proweniencji buka zwyczajnego
15. JERZY TARKOWSKI
Krótki wstęp do kroniki drzewostanów bukowych w Nadleśnictwie Podanin
16. KAZIMIERZ TOKA
Możliwości długookresowego przechowalnictwa nasion buka w doświadczeniach Leśnego Banku Genów Kostrzyca
17. WOJCIECH WESOŁY, WŁADYSŁAW BARZDAJN, ZENON RZEŹNIK
Międzynarodowe doświadczenie proweniencyjne buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.)w Leśnictwie Unieszów (LZD Siemianice)
18. ZENON RZEŹNIK
Dotychczasowe doświadczenia proweniencyjne z bukiem (Fagus sylvatica L.) w Polsce
WŁADYSŁAW BARZDAJN
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu
Proweniencyjna zmienność buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L .) w Polsce w świetle wyników doświadczenia proweniencyjnego serii 1992/1995
W doświadczeniu uczestniczy 45 pochodzeń buka (potomstw drzewostanów nasiennych) wysadzonych na sześciu powierzchniach porównawczych założonych w Nadleśnictwach: Choczewo, Łobez, Brzeziny, Lopuchówko, Bystrzyca Kłodzka oraz w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym w Krynicy. Założenie w tym samym czasie serii powierzchni porównawczych oraz jednolite metody zbierania obserwacji i pomiarów umożliwiły obliczenie interakcji genotypu ze środowiskiem w zakresie badanych cech.
Zaprezentowane wyżej wyniki są przekonującym dowodem na istnienie zróżnicowania międzypopulacyjnego buka zwyczajnego w Polsce. Nie jest to pierwszy dowód (por. RZEŹNIK 1976), jednakże obszerny materiał daje obraz skali tej zmienności. Cechy adaptacyjne (przeżywalność na uprawie i szybkość wzrostu w młodości), podobnie jak u gatunków iglastych, różnicują populacje buka na plastyczne, dobrze przyjmujące się i rosnące na wielu lokalizacjach (populacje z Kwidzyna, 1 Gryfino czy 37 Leżajsk), na populacje stosunkowo słabo przyjmujące się i rosnące bez względu na miejsce wysadzenia (23 Krucz, 30 Lipinki czy 6 Wejherowo) oraz populacje wyraźnie reagujące wzrostem na miejsce wysadzenia, czyli nieplastyczne. Szczegółowa analiza wariancji z szacowaniem komponentów, przeprowadzona na części obiektów doświadczenia (10 lub 12 proweniencji) wykazała, że najsilniej na przeżywalność i wzrost wpływała lokalizacja. Udział proweniencji w ogólnej zmienności zmalał z 24% w pierwszym roku na uprawie do 4% w trzecim roku, co może być wynikiem początkowego silnego wpływu wielkości sadzonek i zanikania tego wpływu na uprawie, czyli właśnie reakcji na zmianę warunków wzrostu. Wpływ interakcji genotyp x środowisko zmalał z początkowego udziału wynoszącego 5% do 2% ogólnej wariancji. Podobną tendencję zauważono w wypadku rozpatrywania wysokości. Udział lokalizacji wzrósł w ciągu roku z 26% do 41%, udział proweniencji zmalał z 16% do 7%, lecz wpływ interakcji genotyp x środowisko wzrósł z 0% do 4%.
Stosunkowo niewielka interakcja genotyp x środowisko oraz istnienie plastycznych populacji podważa hipotezę o istnieniu tylko ekotypowej zmienności buka, choć zasada nie przenoszenia nasion i sadzonek nie może przynieść szkód gospodarstwu leśnemu. Aby hipotezę tę ostatecznie odrzucić, doświadczenie musi być kontynuowane przez kilkadziesiąt lat.
Cechy fenologiczne (początek wzrostu wiosną) okazały się być bardzo stabilne. Niezależnie od lokalizacji kolejność rozpoczynania wegetacji była podobna. Cecha ta wykazuje wyraźny, jednoznaczny geografizm, tzn. istotną, ujemną korelację z szerokością geograficzną. Badane populacje można zaliczyć do jednej z dwóch ras fenologicznych: wczesnej, występującej na południu i późnej, występującej na pół-nocy. Niewielka liczba wyjątków może wynikać z faktu, że pojawy fenologiczne są cechami mającymi znaczenie przystosowawcze, choć w wypadku buka zapewne niewielkie. Wczesne rozpoczynanie wzrostu jest groźne dla najmłodszych roślin, które w wypadku tego gatunku, wrażliwego na przymrozki późne, pozostają pod ochronnym wpływem drzew matecznych. Istnienie geografizmu pędzenia wiosennego wydaje się być ważnym, oryginalnym wynikiem tego przedsięwzięcia badawczego, przeczącym doniesieniom o braku takich zależności u buka.
WŁADYSŁAW BARZDAJN, ZENON RZEŹNIK
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu
Proweniencyjna zmienność buka (Fagus sylvatica L.) polskich pochodzeń w doświadczeniu serii 1992/1993/1995 na powierzchni w Nadleśnictwie Łopuchówko
Doświadczenie powstało z materiału nasiennego zebranego w 1992 roku, siew wykonano w 1993 roku, a uprawę leśna założono w 1995 roku, w tym wypadku jesienią, przy użyciu 3-letnich sadzonek. Na powierzchni reprezentowane jest 41 proweniencji.
W okresie 1995-1997 zebrano wyniki pomiarów i obserwacji następujących cech: przeżywalność, stopień uszkodzenia drzewek, wysokość, początek pędzenia na wio-snę i jesienne przebarwianie się liści.
Przyczyn niskiej (w sensie gospodarczym) udatności nie można wskazać jednoznacznie. Najprawdopodobniej nałożyło się tu działanie długiej i mroźnej zimy
1995/1996 zaraz po posadzeniu z wystąpieniem plagi gryzoni zimą 1996/1997. Mimo strat sadzonek doświadczenie należy kontynuować, gdyż kolekcja 41 proweniencji bukowych jest w Polsce unikalna. Dotychczas osiągnięte wyniki mogą skorygować panujące poglądy dotyczące zmienności proweniencyjnej buka i zmienić praktykę hodowlaną. Stwierdzona dodatnia korelacja wzrostu z wczesną porą rozpoczynania wzrostu ma pewne znaczenie dla praktycznej hodowli lasu, gdyż w tej dziedzinie działalności wyżej cenione są populacje i osobniki później rozpoczynające wzrost, unikające przez to przymrozków późnych, na które buk jest szczególnie wrażliwy. Jeśli ta prawidłowość miałaby się potwierdzić w dłużej trwających eksperymentach, w praktycznych zaleceniach trzeba by preferować osobniki należące do wczesnych form fenologicznych i uprawiać je wyłącznie pod osłoną przedplonów.
Na powierzchni w Nadleśnictwie Łopuchówko geografizm zmienności buka jest niewyraźny, jednak wykryto pozytywną korelację pomiędzy wysokością 6-letnich drzew a długością geograficzną oraz ujemną korelację pomiędzy wczesności rozpoczynania wzrostu a szerokością geograficzną. Nie rozstrzyga to definitywnie sprawy istnienia bądź braku u buka zmienności klinalnej czy ekotypowej, zwraca jednak uwagę na złożoność zagadnienia.
Wyniki wskazujące na gospodarczą wartość proweniencji będą miały większą wagę jeśli porówna się je z wynikami otrzymanymi na pozostałych powierzchniach tej serii doświadczalnej. Analizę taką przedstawiono w oddzielnym opracowaniu. Dla powierzchni w Łopuchówku wartościowe są proweniencje: 37 Leżajsk, 16 i 17 Kwidzyn, 19 Wipsowo i 31 Prudnik, podczas gdy lokalna i znajdująca się w najbliższym sąsiedztwie powierzchni doświadczalnej lokalna populacja 28 Łopuchówko jest pod każdym względem przeciętna.
WŁADYSŁAW BARZDAJN, ZENON RZEŹNIK, WOJCIECH WESOŁY
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Wstępne wyniki międzynarodowego doświadczenia proweniencyjnego z bukiem (Fagus sylvatica L.)serii 19931995 w Leśnictwie Laski (LZD Siemianice)
Powierzchnia w LZD Siemianice jest jedną z 23 założonych w ramach do-świadczenia koordynowanego przez Instytut (Genetyki Leśnej w (Grosshansdorf w Niemczech. Do liczby 47 proweniencji otrzymanych z Grosshansdorf dołączono 24 proweniencje polskie, których sadzonki wyprodukowano dla potrzeb oddzielnego projektu badawczego.
Mierząc corocznie jesieni wysokość wszystkich drzewek, otrzymywano informację o ich przeżywalności. Obserwowano także początek wzrostu wiosennego oraz jesienne przebarwianie się liści.
Zastosowany sposób prezentacji danych, z podaniem wartości bezwzględnej każdej cechy wraz z wartością standaryzowaną, pozwala szybko scharakteryzować konkretną populację. Na przykład, wyróżniająca się wysokości populacja 58 Wiinnenberg Glashiitte charakteryzuje się też wysoką przeżywalnością, wegetację zaczyna umiarkowanie późno i kończy ją umiarkowanie wcześnie. Populacja o najniższym wzroście (*11 Gdańsk) jest przeciętna pod względem przeżywalności, bardzo późno rozpoczyna wzrost wiosną i dość późno kończy wzrost jesienią.
Najlepszy wzrost osiągnęły do tej pory: jedna populacja francuska, jedna z Nadrenii Westfalii, jedna z Dolnej Saksonii i jedna polska (Kwidzyn). W wypadku buka nie obowiązuje więc zasada, że populacje położone najbliżej miejsca uprawy powinny dać najlepszy wynik. Inaczej niż w wypadku Picea abies czy Pinus sylvestris, polskie proweniencje buka nie wyróżniają się swoją wartości. Geografizm cech wzrostowych, adaptacyjnych i fenologicznych, jakkolwiek istnieje, jest słabo zaznaczony. W każdym wyróżnionym regionie można odnaleźć populacje o różnych właściwościach. Klasyfikacja populacji według wielu cech jednocześnie nie wprowadza porządku.
Spośród polskich proweniencji na wyróżnienie zasługuje populacja *15 Kwidzyn, jedyna z Polski, którą można zaliczyć do grupy bardzo dobrych w tym do-świadczeniu. Grupa pochodzeń z Kwidzyna wyróżniła się też w doświadczeniu krajowym serii 1993/1995. Region ten zasługuje więc na bliższe zbadanie. Stosunkowo słabym wzrostem cechują się proweniencje karpackie. Populacje pomorskie wyróżniają się późnym rozpoczynaniem wzrostu wiosennego nie tylko w skali kraju, lecz także w skali całej Europy.
Wyniki doświadczenia potwierdzaj na ogół pogląd o ekotypowym zróżnicowaniu populacji buka (GIERTYCH 1990). Aby wykryć istniejący jednak geografizm, potrzebne były duże projekty badawcze, obejmujące znaczną liczbę proweniencji.
Trudno jest orzec, skąd biorą się ogromne różnice pomiędzy populacjami nawet blisko siebie położonymi (np. *11 Gdańsk i *15 Kwidzyn). W grę może wchodzić ścisłe dostosowanie się do lokalnych warunków (C=IERTYCH 1990), lecz nie można wykluczyć erozji genetycznej na skutek plądrowniczego użytkowania lub sztucznego odnowienia potomstwem mało wartościowych egzemplarzy.
Wyniki doświadczenia, a także serii krajowej, wskazują na konieczność weryfikacji wyboru drzewostanów nasiennych buka. Populacje *23 Krucz czy *11 Gdańsk nie zasługuj na rozpowszechnianie, a ich lokalna przydatność także powinna być sprawdzona.
TERESA BEDNAREK
RDLP Wrocław
Zachowanie zasobów genowych buka w Sudetach
Udział buka zwyczajnego w Sudetach jest mały. Wskaźnik udziału buka w Sudetach Środkowych i Wschodnich wynosi 8,9%, a w Sudetach Zachodnich 4,72%. Istnieje potrzeba zwiększenia udziału buka w uprawach sztucznych przez dostosowanie składu gatunkowego do warunków siedliskowych. Niezbędna jest zatem zarówno pod względem ilościowym, jak i jakościowym odpowiednia baza nasienna (drzewostany nasienne wyłączone i drzewostany nasienne gospodarcze powiększone o plantacje nasienne.
Ochronę zasobów genowych w Sudetach realizuje się przez: - wybór populacji i osobników do ochrony,
- zakładanie powierzchni in situ i ex situ,
- przechowanie nasion w przechowalniach i Leśnym Banku Genów.
Infrastruktura techniczna w postaci przechowalni nasion umożliwia długotrwałe przechowanie nasion buka (5-6 lat), a tym samym tworzenie rezerw nasion na lata głuche.
Powyższe formy ochrony mają zapewniać zachowanie zasobów genowych na terenach zanieczyszczonych emisjami przemysłowymi (Sudety).
BOGDAN ALEKSANDER BOCZNIEWICZ
Nadleśnictwo Szprotawa
Naturalne odnowienie buka na terenie rezerwatu "Buczyna Szprotawska" w Nadleśnictwie Szprotawa
Rezerwat przyrody "Buczyna Szprotawska" zajmuje powierzchnię 154 ha, z czego 84 ha to różnowiekowa buczyna, najstarsze drzewa mają 170-200 lat. Udział buka w składzie gatunkowym wynosi 80%, pozostałe to: lp, kl, so itp. Głównym celem utworzonego w 1965 roku rezerwatu było objęcie ochron tego kompleksu leśnego ze względu na walory dydaktyczne i naukowe fragmentu lasu mieszanego pochodzenia naturalnego.
Stan zdrowotny buka na terenie rezerwatu należy uznać za zły. Drzewostan główny jest systematycznie uszkadzany przez czynniki przyrody nieożywionej, i tylko w 1998 roku było około 30 wiatrołomów i wiatrowałów. Pomimo wcześniej podjętych przez leśników działań przysposabiających podłoże rezerwatu do wykorzystania słabszych lub silniejszych urodzajów buka, efekty udatności odnowień z naturalnego obsiewu były znikome. Wszystkie wymienione czynniki skłoniły Nad-leśnictwo Szprotawa do ustalenia przyczyn słabej udatności odnowień naturalnych.
Wykorzystując obfity urodzaj nasion buka, przystąpiono w 1995 roku do przy-gotowania gleby pod naturalny obsiew. Ogółem przygotowano 40 ha gleby na te-renie rezerwatu "Buczyna Szprotawska". W celu przeprowadzenia obserwacji nad udatnością obsiewu naturalnego rozpoczęto wiosną 1996 roku obserwacje terenowe na 51 próbach o powierzchni 1 x 1 m. Rozmieszczenie prób uzależniono od kilku czynników, tzn. wzięto pod uwagę:
- naświetlenie (pełne, półcień, cień),
- sposób przygotowania gleby: wyorane pasy, wał Krokowskiego, brona talerzowa, placówki ręczne (oraz bez przygotowania gleby),
- pokrywa (martwa, zazieleniona, zachwaszczona), - wilgotność gleby (sucha, świeża, mokra),
- grubość warstwy butwiny (do 6 cm, 7-10 cm, powyżej 10 cm).
Powyższe czynniki systematycznie rejestrowano na uprzednio przygotowanych drukach. Obserwacje przeprowadzono w latach 1996 i 1997. Na ich podstawie można wyciągnąć następujące wnioski:
1. W wyniku naturalnej selekcji ilość sadzonek na poszczególnych placówkach spadła od 0 do 90%. W pełnym cieniu obumieranie samosiewów po dwóch latach wynosiło od 75 do 100%.
2. Prawidłowe formy sadzonek stwierdzono na próbach o wyznaczonym naświetleniu pełnym i częściowo w półcieniu. W cieniu sadzonki przybrały formę podszytową. W większości przypadków formę podszytową przybrały też w półcieniu.
3. W naświetleniu pełnym wysokość siewek kształtowała się w przedziale 10-42 cm, w półcieniu 8-31 cm, natomiast w cieniu 7-Z5 cm. W nasłonecznieniu siewki są silne i bardzo silne, natomiast w cieniu - mizerne.
4. Z czterech prób, które przepadły - trzy założone były na trzcinniku.
5. Procent uszkodzenia aparatu asymilacyjnego od foliofagów kształtował się w przedziale od 5 do 90% w zależności od naświetlenia. Najmniej były uszkodzone liście siewek nasłonecznionych, najbardziej siewek w cieniu.
6. Najbardziej porażone chorobami grzybowymi były liście siewek występujących na próbach w cieniu.
7. Procent uszkodzenia samosiewek ze strony zwierząt był minimalny. Najmniej zalecanym sposobem przygotowania gleby jest orka w pasy i talerze (tzw. trumienki), gdzie okresowo stoi woda. Stwierdzono w 1997 roku, że nawet pięcioletnie sadzonki buka obumierają od wymoknięcia.
KRYSTYNA BORATYŃSKA, ADAM BORATYŃSKI
Instytut Dendrologii PAN w Kórniku
Systematyka i chorologia buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.)
Do rodzaju Fagus L., oprócz F. sylvatica L. należy F. grandifolia Ehrh. ze wschodniej części Ameryki Północnej, F. orientalis Lipsky z południowo-zachodniej Azji i Bałkanów oraz kilkanaście gatunków wschodnioazjatyckich.
Fagus sylvatica L. występuje w środkowej, południowej i zachodniej Europie. W południowej i wschodniej części swojego zasięgu jest buk gatunkiem górskim, reglowym, a na północy rośnie na nizinach. Najdalej na północy na Półwyspie Skandynawskim sięga do 63°30' szerokości geograficznej północnej, a na południe na Sycylii do 37°30'. Na zachodzie buk zwyczajny dociera do Atlantyku (Góry Kantabryjskie 7°30' długości geograficznej zachodniej), a krańcowo wschodnie jego stanowiska znane są z Krymu (35° długości geograficznej wschodniej). W rozmieszczeniu pionowym F..sylvatica L. najwyżej dociera do 2400 m n.p.m. na zboczach Etny (Sycylia). Ku północy maksima wysokościowe tego gatunku leżą coraz niżej i schodzą do poziomu morza. W wielu krajach Europy, zwłaszcza na południu i zachodzie jest ważnym gatunkiem leśnym.
W Polsce buk osiąga północno-wschodnią granicę zasięgu. Zaznaczają się dwa duże ośrodki występowania - pomorski i górsko-wyżynny. Na Pomorzu najlepiej zachowane buczyny położone są w rejonach morenowych i na przedpolu moren, na przykład w Puszczy Bukowej pod Szczecinem, na Pojezierzu Drawskim, na Pojezierzy Kaszubskim, na Wysoczyźnie Elbląskiej, na Wzniesieniach Górowskich, na Pojezierzu Iławskim i częściowo na Pojezierzu Olsztyńskim. Buk jest tutaj gatunkiem ekspansywnym i w zasobnych siedliskach wypiera inne gatunki drzewiaste, głównie dąb.
W południowej Polsce Fagus sydvalica L. występuje głównie w górach. W Sudetach rośnie od piętra pogórza aż do mniej więcej 1000 m n.p.m. (maksimum około 1200 m w Masywie Snieżnika i w Karkonoszach). W Sudetach Zachodnich, zwłaszcza w Karkonoszach i Górach Izerskich rola buka została bardzo mocno ograniczona, natomiast w Sudetach Środkowych i w Sudetach Wschodnich udział tego gatunku w drzewostanach jest wyraźnie większy. W Beskidach Zachodnich drzewostany bukowe i drzewostany ze znacznym udziałem buka występują na wysokościach 900-1200 m n.p.m., a maksimum wysokościowe osiąga on w Dolinie Strążyskiej w Tatrach na 1300 m. Największy udział w drzewostanach F. sylvatica ma we wschodniej części Karpat, gdzie buczyny pokrywają zbocza gór od 550 (400) m do 1100-1260 m n.p.m. w Bieszczadach, dochodząc do górnej granicy lasu.
WOJCIECH KOWALKOWSKI
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego u Poznaniu Wstępne wyniki badań nad proweniencyjną zmiennością buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) w doświadczeniu serii GC 2234 1992-1995 w Nadleśnictwie Łobez
Wiosną 1996 roku w Nadleśnictwie Łobez założono jedną z sześciu powierzchni proweniencyjnych w ramach ogólnopolskiego programu badań nad zmienności buka zwyczajnego w Polsce. Wyniki uzyskane w trakcie badań mają wykazać przydatność poszczególnych proweniencji do uprawy w warunkach północno-zachodniej Polski.
W ramach przeprowadzonych prac terenowych w latach 1996-1998 zebrano wyniki pomiarów i obserwacji następujących cech: przeżywalności (udatność), wysokości, początku rozwoju liści, jesiennego przebarwiania liści.
Wysoki poziom przeżywalności drzew na powierzchni doświadczalnej w Nadleśnictwie Łobez dobrze rokuje dalszym możliwościom pomiarów i obserwacji, a tym samym uzyskiwaniu coraz cenniejszych informacji. Otrzymane już wyniki pozwalają wyodrębnić proweniencje wyraźnie odbiegające pod względem obserwowanych cech od średniej dla doświadczenia zarówno pozytywnie, jak i negatywnie.
Wykazane pozytywne korelacje skłaniają do dalszych obserwacji, w szczególności dotyczących zależności przyrostu wysokości i cech fenologicznych od położenia geograficznego badanych proweniencji. Na uwagę zasługują proweniencje charakteryzujące się dużą wysokością i małą udatnością oraz wysoką udatnością i niską wysokości. Dalszy wzrost na uprawie powinien wyjaśnić te wątpliwości.
Na obecnym etapie badań można stwierdzić, że przydatnymi do uprawy w warunkach omawianej powierzchni doświadczalnej są proweniencje reprezentujące północną część Polski: 19 Wipsowo, 14 Kartuzy i 17 Kwidzyn.
WOJCIECH KOWALKOWSKI, ZENON RZEŹNIK
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Zmienność cech morfologicznych i wzrostowych buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) w doświadczeniu proweniencyjnym z lat 1964-1967
Omawiane doświadczenie jest najstarszym w Polsce prawidłowo metodycznie założonym eksperymentem proweniencyjnym buka zwyczajnego.
W pracy analizie poddano 7 proweniencji buka polskich pochodzeń (Brzegi Dolne, Kąty, Klimontów, Łagów, Rozdoły, Rytro i Wierzchowo) rosnących na 5 powierzchniach porównawczych. Na każdej z powierzchni testowane pochodzenia występuj w 6 powtórzeniach. Posiadane wyniki pomiarów i obserwacji pierśnicy, wysokości, przeżywalności i początku rozwoju liści oraz obliczone wartości miąższości poddano analizie statystycznej. Wyniki analizy przedstawiono jako zróżnicowanie od średniej dla doświadczenia poszczególnych pochodzeń w jednostkach odchylenia standardowego.
Otrzymane wyniki wskazują na zróżnicowanie pomiędzy pochodzeniami w przypadku każdej z analizowanych cech. Proweniencjami charakteryzującymi się niskimi wartościami badanych cech okazały się Rytro i Brzegi Dolne, najlepsze wyniki osiągnęły natomiast pochodzenia Kąty i Rozdoły.
JAN MATRAS
Instytut Badawczy Leśnictwa w Warszawie
Wzrost i rozwój populacji buka w okresie 3 lat po posadzeniu na powierzchni proweniencyjnej w Bystrzycy Kłodzkiej
Powierzchnię doświadczalną z 28 populacjami buka zwyczajnego założono w 1995 roku w Nadleśnictwie Bystrzyca Kłodzka na obrębie Bystrzyca, Leśnictwo Waliszów, oddz. 329 cdf, szerokość geograficzna - 50°20', długość geograficzna - 16°42', wysokość n.p.m. 400-500 m. Powierzchnia leży na zboczu pasma Krowiarki o wystawie południowo-zachodniej. Jest to grunt porolny z glebą brunatną średnio głęboką wytworzoną z gnejsów. Według klasyfikacji rolniczej gleba należy do 4a i 5 bonitacji. Typ siedliskowy lasu - Las Górski (LG).
Pierwsze pomiary wysokości sadzonek wykonano jesienią 1996 roku. Analiza statystyczna wysokości sadzonek w kolejnych latach wzrostu na powierzchni doświadczalnej wykazała, że reprezentowane w doświadczaniu populacje różnią się istotnie pod względem średniej wysokości. Zróżnicowanie średnich jest faktycznie bardzo duże i wynosi prawie 90% - 33,5 cm populacja Krucz i 60,3 cm Kwidzyn w 1996 roku i odpowiednio 40,6 i 69,7 w 1997 roku. Wyjątkowo szybkim wzrostem w tym okresie charakteryzował się buk z Kwidzyna (69,7 i 62,1 cm) i Gryfina (57,9 cm). Natomiast bardzo słabo przyrastał, oprócz wspomnianej już populacji z Krucza, buk ze Szczecinka oraz populacje bieszczadzkie. Również po trzecim roku wzrostu zróżnicowanie średnich wysokości jest stosunkowo duże (wynosi prawie 60% - 67,2 populacja Wejherowo i 107,6 cm populacja z Kwidzyna), chociaż w porównaniu z wynikami z poprzednich lat uległo ono pewnemu zmniejszeniu.
Przeżywalność populacji na powierzchni doświadczalnej określano w kolejnych latach. Zróżnicowanie przeżywalności poszczególnych populacji jest również istotne statystycznie. Wysoką przeżywalnością po pierwszym roku charakteryzowały się z reguły populacje najwyższe. W drugim roku przeżywalność uległa jedynie niewielkim zmianom. Średnio zmniejszyła się o 3,1%, co świadczy o tym, że przeżywalność buka na powierzchni w Bystrzycy Kłodzkiej stosunkowo szybko się stabilizuje. Po trzecim roku przeżywalność wahała się od 70,8% w populacji Wejherowo do 95,2% w populacji Kwidzyn.
Istotne różnice stwierdzono również podczas obserwacji fenologicznych wiosennego ruszania i jesiennego kończenia wzrostu na omawianej powierzchni.
BERNARD PIECYK
RDLP Szczecin
Buk w lasach Pomorza Zachodniego
Buk jako jeden z podstawowych gatunków lasotwórczych i bardzo interesujący pod względem ekologicznym, od dawna cieszył się uznaniem leśników, zwłaszcza na Pomorzu.
Klimatyp buka pomorskiego (Fagus sylvatica pomeranica) występuje od wschodnich wybrzeży Danii i Szlezwika-Holsztynu do Pomorza Zachodniego, częściowo Wschodniego po Zatokę Wiślaną, Olsztyn i Mazury, na południu dochodzi do obszaru sośnin na Nizinie Środkowopolskiej.
Najbardziej optymalne warunki rozwojowe zespół Melicofagetum znajduje na terenie Puszczy Bukowej pod Szczecinem, w związku z czym dominuje on nad innymi zbiorowiskami leśnymi zarówno co do powierzchni, jak i pod względem liczby form, w jakich jest tutaj wykształcony. Jest to największy i najlepiej zachowany w zachodniej Europie zwarty zespół buczyny pomorskiej - o powierzchni około 7000 ha. Naturalnie główny trzon drzewostanów Puszczy tworzy buk zwyczajny.
Zespoły roślinne Puszczy Bukowej stanowi bardzo interesujący obiekt badań naukowych wielu ośrodków akademickich. Badania prowadzone są także przez Polską Akademię Nauk, Instytut Badawczy Leśnictwa, Muzeum Narodowe oraz inne instytucje.
O wspaniałych cechach i nienagannej jakości buków na obszarze Puszczy mogą świadczyć m.in. następujące dane. Na terenie RDLP Szczecin istnieje:
- 256 ha bukowych Wyłączonych Drzewostanów Nasiennych (w tym 234 ha na obszarze Puszczy Bukowej),
- 1462 ha bukowych (Gospodarczych Drzewostanów Nasiennych (w tym 268 ha na terenie Puszczy),
- 53 Drzewa Doborowe (w tym 51 na terenie Puszczy).
Na Pomorzu Zachodnim rola buka w lasach została w przeszłości w znacznym stopniu ograniczona, z jednej strony wskutek przyjęcia pod uprawę rolną najżyźniejszych terenów zajętych uprzednio przez zbiorowiska buczyn lub lasów z dużym udziałem buka, a z drugiej strony przez wprowadzenie na dużą skalę upraw sosnowych.
Według najnowszych danych, z aktualizacji stanu lasu, udział powierzchniowy buka jako gatunku panującego w RDLP Szczecin wynosi 4,3% (stanowi to około 26 tys. ha). Oczywiście, poza tym, buk jako gatunek dynamiczny i ekspansywny chętnie jest także wprowadzany do naszych lasów w formie domieszek, podsadzeń
produkcyjnych i podszytów. W ostatnim okresie corocznie na terenie RDLP Szczecin dokonuje się około 1600 ha odnowień pod osłona drzewostanów oraz wprowadza się około 1000 ha podszytów. Do wykonania nasadzeń przy tych pracach w około 85% używa się sadzonek buka. Wynika to głównie z wrodzonej cienioznośności buka i jego dobrego przystosowywania się do panujących warunków przyrodniczych (np. broniąc się przed wiosennymi przymrozkami, wykształcił on formę rozwijając się później).
Ogólnie, uważam za prawdziwy pogląd, iż uzasadnione jest wprowadzanie w rozsądnych ilościach buka wszędzie tam, gdzie istnieją odpowiednie ku temu warunki glebowe, gdyż jest to pełnowartościowy gatunek lasotwórczy także na obrzeżach zasięgu, a poza zasięgiem może odgrywać rolę gatunku pomocniczego.
Obfity urodzaj nasion buka występuje w Polsce (według literatury) co 8-10 lat. W naszym terenie wzmożony urodzaj nasion odnotowano ostatnio w latach 1992 i 1995. Został on wykorzystany do naturalnego odnowienia, co wymagało prze-prowadzenia odpowiednich cięć w dojrzałych drzewostanach oraz innych zabiegów hodowlanych w ramach zrębowo-przerębowej metody gospodarowania. Jak wiadomo, pomyślny wynik naturalnego odnowienia zależy od bardzo wielu czynników i przy niekorzystnym oddziaływaniu chociażby jednego z nich może nie dojść do uzyskania zamierzonego efektu.
Jest oczywiste, że sposób odnowienia naturalnego nie pozwala na rozszerzenie się areału uprawy buka i konieczne jest jego sztuczne odnowienie. Jak wcześniej zaznaczyłem, obsiewanie się buka nie występuje zbyt często, co stwarzało trudności w uzyskaniu materiału sadzeniowego w latach głuchych. Obecnie problem ten został rozwiązany dzięki przechowywaniu bukwi (chłodnie).
Najczęstszym sposobem sztucznego wprowadzania buka jest zakładanie upraw podokapowych przez sadzenie. Natomiast na powierzchniach otwartych zachodzi potrzeba uprzedniego założenia przedplonu.
Właściwe dla buka są siedliska lasowe i borów mieszanych świeżych, na których występuje łącznie z dębem i sosną. Na uboższych siedliskach boru mieszanego lub zasobniejszych boru świeżego buk spełnia funkcję pielęgnacyjną, oczyszczając drzewostan i wzbogacając glebę, co z kolei korzystnie oddziałuje na przyrost drzewostanów sosnowych.
Uważam, że obecne świadome kształtowanie warunków umożliwiających proces naturalnego odnawiania się buczyn, dążenie do powstawania nowych areałów upraw bukowych (podokapowych) oraz wyraźna duża ekspansja buka pozwala przypuszczać, że liczba drzewostanów z jego udziałem będzie wzrastać i w przyszłości buk może odegrać w naszym regionie bardzo istotną, wręcz strategiczną rolę.
ANDRZEJ POTYRALSKI
RDLP Wrocław
Porównanie cech morfologicznych buka zwyczajnego z wyłączonych drzewostanów nasiennych w RDLP Wrocław
W RDLP Wrocław bukowe Wyłączone Drzewostany Nasienne zajmują powierzchnię 163 ha i są rozmieszczone na całym obszarze Dolnego Śląska, również w układzie pionowym do wysokości 900 m n.p.m. Pomierzone cechy morfologiczne, to: pierśnica, wysokość, wysokość osadzenia korony, długość liści (nie dla wszystkich drzewostanów), a ponadto: wyliczona z pomiaru pierśnicy i wysokości masa drzewostanu w odniesieniu do gatunków będących w składzie drzewostanu, liczba sztuk na 1 ha (wszystkich drzew - w tym buka) oraz udział ilościowy średnich pierśnic i wysokości. Opisane zostało także siedlisko z oznaczeniem typu siedliskowego drzewostanu.
Porównanie tych danych, znalezienie zależności między nimi i próba zhierarchizowania drzewostanów s tematem referatu.
ROMAN ROŻKOWSKI, MACIEJ GIERTYCH
Instytut Dendrologii PAN w Kórniku
Wstępne wyniki badań proweniencyjnych buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) na powierzchni doświadczalnej w Choczewie
Z inicjatywy dr hab. Zenona Rzeźnika w 1996 roku założono sześć powierzchni doświadczalnych (Choczewo, Łobez, Łopuchówko, Brzeziny, Bystrzyca Kłodzka, Krynica) testujących różne pochodzenia buka z całej Polski. Powierzchnią w Choczewie opiekuje się Instytut Dendrologii PAN w Kórniku.
Doświadczenie założono w celu prowadzenia badań nad zmiennością genetyczną buka, odpornością poszczególnych populacji na niekorzystne czynniki środowiskowe (mróz, przymrozki, suszę, wysoką temperaturę, szkodniki), interakcją genotypu ze środowiskiem, produktywnością oraz w celu stworzenia "banku genów".
Przedstawione w niniejszym opracowaniu wyniki badań z lat 1996-1998 dotyczą 4-, 5- i 6-letnich drzewek na powierzchni w Choczewie. Na podstawie dotychczasowych wyników wyprowadzono następujące wnioski:
1. Buk na obszarze Polski już od najmłodszego wieku wykazuje zróżnicowanie geograficzne pod względem przeżycia i wysokości oraz cech fenologicznych.
2. Pod względem przeżycia i wysokości dominują proweniencje z Pomorza i Warmii: Gryfino, Bierzwnik, Lutówko, Kwidzyn, Wipsowo oraz z Polski południowo-wschodniej: Leżajsk, Lesko, Łagów. Najlepiej przyrastając proweniencją jest Kwidzyn, a najgorzej przyrastającą - Krucz.
Pączki rozwijają się wcześniej u populacji ze wschodniej i południowej części kraju, a później u populacji z zachodniej i północno-zachodniej części Polski.
JANUSZ SABOR, JOLANTA ŻUCHOWSKA
Akademia Rolnicza im. Hugona Kołłątaja w Krakowie
Wstępne wyniki badań nad proweniencyjną zmiennością buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) na powierzchni porównawczej doświadczenia serii GC 2234 1992-1995 w Krynicy
W pracy przedstawiono zmienność cech adaptacyjnych, tj. przeżywalności i wysokości oraz pędzenia wiosennego i wybranych cech morfologicznych 30 pochodzeń buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) z terenu całej Polski w warunkach górskich Beskidu Sądeckiego na przykładzie powierzchni proweniencyjnej "Polana Izwór" w Krynicy. Badaniami objęto całość materiału doświadczalnego buka w wieku 4, 5 i 6 lat (lata 1996-1998). Badane populacje scharakteryzowano za pomocą średniej arytmetycznej, odchylenia standardowego oraz współczynnika zmienności.
Średnie wartości analizowanych cech poddano analizie wariancji dla klasyfikacji podwójnej. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono nieznaczne zróżnicowanie analizowanych cech adaptacyjnych buka. Zdecydowanie lepszymi pod względem wzrostu na wysokość okazały się proweniencje z południowego zasięgu ich występowania, z wyjątkiem Bieszczadów. Słabszy wzrost charakteryzował buka pochodzeń północnych. Różnice pomiędzy wyżej wymienionymi populacjami okazały się statystycznie istotne, natomiast przeżywalność na obecnym etapie badań nie różnicowała poszczególnych pochodzeń. Ogólnie jest wysoka i w rok po po-sadzeniu na powierzchni wynosiła 97,5%. Do najlepszych zarówno pod względem przeżywalności, jak i wzrostu na wysokość na powierzchni badawczej w Krynicy należ potomstwa buczyn pochodzeń Polno i Mikołajki z Nadleśnictwa Kwidzyn, co może sugerować dobrą ich adaptację do warunków górskich Beskidu Sądeckiego. Stwierdzenie powyższe wymaga jednak potwierdzenia w dalszych badaniach w tym zakresie. Badania wykazały również istotny efekt genotypu w ocenie zmienności pędzenia wiosennego. Późno rozpoczynały rozwój proweniencje północne charakteryzujące się również występowaniem najkorzystniejszych cech morfologicznych.
STEFAN TARASIUK, STANISŁAW BELLON
Szkoła Gówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Dotychczasowe wyniki badań nad zmiennością krajowych proweniencji buka zwyczajnego na powierzchni doświadczalnej w Nadleśnictwie Brzeziny
Okres trzech lat wzrostu w szkółce i dwóch lat na powierzchni porównawczej w Nadleśnictwie Brzeziny jest zbyt krótki do wyciągania ostatecznych wniosków o przydatności poszczególnych proweniencji dla warunków Polski Centralnej. Wyniki z przeprowadzonych dotychczas wstępnych obserwacji można przedstawić w postaci następujących sformułowań:
1. Przeżywalność sadzonek na powierzchni porównawczej wynosiła średnio 88,74% po pierwszym roku i 83,76% po drugim roku wzrostu i wahała się między poszczególnymi pochodzeniami od 78,3 do 97,1% (po pierwszym roku) oraz od 68,1 do 91,7% (po drugim roku).
2. Wysokość sadzonek po pierwszym roku wyniosła średnio 27,98 cm (od 20,9 do 3:3,0 cm), zaś po drugim roku średnio 47,25 cm (od 35,8 do 56,0 cm).
3. Stosunkowo niska ogólna jakość hodowlana wszystkich pochodzeń określona wiosną 1996 roku jest konsekwencją wzrostu drzew bez osłony górnej i powstałych w efekcie uszkodzeń mrozowych.
4. Z obserwacji fenologicznych na powierzchni w Brzezinach wynika, że najdłuższym sezonem aktywności wegetacyjnej charakteryzuj się pochodzenia: Gryfino (dzielnica I/2) i Krucz (III/4). Najkrótszy sezon wzrostu wystąpił u pochodzeń Świebodzin (III/6) i Wejherowo (I/4).
5. Proweniencja Golub-Dobrzyń wyróżnia się na korzyść pod względem analizowanych cech ilościowych (przeżywalność, wysokość) po upływie dwóch lat wzrostu. Ponadto, charakteryzuje się wczesnym kończeniem wegetacji, co jest korzystnym przystosowaniem odpornościowym.
6. Proweniencja Krucz na obecnym etapie badań odbiega na niekorzyść od pozostałych zarówno pod względem cech ilościowych, jak i fenologii. Relatywnie wczesny początek rozpoczynania wegetacji i późny koniec aktywności wegetacyjnej są niekorzystne dla obszarów granicznych występowania buka, gdyż obniżają jego odporność na stresy, abiotyczne.
JERZY TARKOWSKI
Nadleśnictwo Podanin
Krótki wstęp do kroniki drzewostanów bukowych w Nadleśnictwie Podanin
Drzewostany bukowe w Nadleśnictwie Podanin - Leśnictwo Oleśniczka - pokrywają tereny moreny czołowej Wysoczyzny Chodzieskiej, tworząc litą buczynę o powierzchni 186 ha. Według Ilmurzyńskiego tutejszy buk należy do ekotypu nizinnego i odnawiany jest naturalnie.
Z uwagi na dynamikę powstających odnowień naturalnych oraz dobrą jakość hodowlaną i techniczną starodrzewia można śmiało nazwać omawiane buczyny przyrodniczą "perłą" Wielkopolski.
W 1992 roku uznano powierzchnię 48,88 ha i zarejestrowano jako gospodarcze drzewostany nasienne, z których w latach urodzaju pozyskiwane s nasiona w celu produkcji sadzonek.
Referat zawiera część historyczną podanińskich buczyn, od XVIII wieku do 1945 roku, oraz współczesne dokonania w zakresie przyrodniczo-leśnym (od czasu przejęcia przez Lasy Państwowe do 1998 roku).
KAZIMIERZ TOKA
Leśny Bank Genów Kostrzyca
Możliwości długookresowego przechowalnictwa nasion buka w doświadczeniach Leśnego Banku Genów Kostrzyca
W ostatnich latach obserwuje się wydłużanie przerw pomiędzy kolejnymi latami dobrego urodzaju także u buka, co zmusza do maksymalizowania zbioru i każe przechowywać pozyskane zapasy na wydłużające się z roku na rok okresy słabego obradzania.
Ostatni dobry urodzaj wystąpił w całej Polsce w 1995 roku. Zebrano wówczas kilkadziesiąt ton nasion tego gatunku. Z czego w samym tylko LBG Kostrzyca zło-żono w chłodniach około 40 t nasion o wilgotności przechowalniczej z nadleśnictw wrocławskiej i katowickiej dyrekcji LP oraz kilku parków narodowych.
Polskie rozwiązania w przechowalnictwie nasion buka zyskały już międzynarodowe uznanie. Metody opracowane przez Polską Akademię Nauk - Instytut Dendrologii w Kórniku, autorstwa profesora B. Suszki, wdrażane są w kilku krajach europejskich, również w polskich przechowalniach, m.in. w Białogardzie i Dukli, a także w LBG Kostrzyca
Prowadzone doświadczenia stanowi dorobek całego polskiego leśnictwa. Za-równo wyniki obserwacji w Leśnym Banku Genów, jak i rezultaty prac prowadzonych w Instytucie Dendrologii PAN w Kórniku są na bieżąco udostępniane leśni-kom praktykom. Mogą się oni z nimi zapoznać w corocznych raportach ID-PAN składanych w DGLP oraz w Zeszytach Komunikatów LBG.
WOJCIECH WESOŁY, WŁADYSŁAW BARZDAJN, ZENON RZEŹNIK
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu Międzynarodowe doświadczenie proweniencyjne buka zwyczajnego (Fagus sylvatica L.) w Leśnictwie Unieszów (LZD Siemianice)
W 1998 roku w Leśnym Zakładzie Doświadczalnym w Siemianicach założono międzynarodowe doświadczenie proweniencyjne z bukiem zwyczajnym. Doświadczenie założono w 17 krajach, gdzie na 24 powierzchniach jest reprezentowanych 56 proweniencji. W doświadczeniu w Leśnictwie Unieszów uczestniczy 51 pochodzeń z kraju i z zagranicy.
Jesienią 1998 roku sprawdzono przeżywalność po pierwszym sezonie wegetacyjnym oraz pomierzono wysokość sadzonek. Wyniki wskazują na stosunkowo niską przeżywalność szeregu proweniencji przy średniej wartości tej cechy wynoszącej 73%. Szczególnie niską przeżywalnością charakteryzuje się proweniencja Gramaticovo z Bułgarii. Pochodzenie to ma podobne wartości na kilkunastu powierzchniach w Europie, dlatego podjęto decyzję o jego całkowitej likwidacji na tych powierzchniach, zastępując je proweniencją nr 65 (Koino 105 f). Na niską przeżywalność obcych pochodzeń mogły decydująco wpływać niekorzystne warunki pogodowe, szczególnie długotrwały brak opadów w okresie bezpośrednio po posadzeniu.
Wartości pomiarów wysokości po pierwszym sezonie wegetacyjnym nie maj wartości badawczej, a wskazują tylko na morfologiczną jakość wysadzanego materiału, a także na reakcję sadzonek na szok przesadzenia i ich zdolność do zakorzeniania.
ZENON RZEŹNIK
Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu
Dotychczasowe doświadczenia proweniencyjne z bukiem (Fagus sylvatica L.) w Polsce
W Polsce prowadzi się 8 doświadczeń proweniencyjnych z bukiem. W tym celu założono 28 proweniencyjnych powierzchni doświadczalnych z bukiem, o ogólnej powierzchni ponad 40 ha. Na czterech powierzchniach w związku z wypadem po-wyżej 50% sadzonek zaprzestano doświadczeń. Na trzech powierzchniach znajdują się europejskie proweniencje buka, w tym na dwóch powierzchniach wysadzono dodatkowo buki wyhodowane z nasion pochodzących z polskich wyłączonych drzewostanów nasiennych.
Na wszystkich powierzchniach doświadczalnych prowadzone były przez cały okres intensywne obserwacje i pomiary drzew. Liczna grupa studentów i młodych pracowników naukowych zbierała materiały do prac magisterskich i doktorskich. Na podstawie materiałów dotyczących bukowych powierzchni doświadczalnych na-pisano 26 prac magisterskich, opublikowano 17 rozpraw i artykułów naukowych. Część zebranych materiałów zawierają sprawozdania okresowe dla instytucji finansujących badania, a część nie została jeszcze opublikowana.
Istniejące w kraju 24 powierzchnie proweniencyjne z bukiem stanowią doskonałe obiekty do wszechstronnych badań zmienności buka w Polsce. Na powierzchniach wchodzących w skład krajowych doświadczeń z bukiem przewiduje się możliwość prowadzenia badań nawet do 100 lat życia buków, a na powierzchniach Unii Europejskiej do 40 roku życia drzew. Wiek buków na powierzchniach w Polsce waha się od 34 do 4 lat (1999). Dążyć trzeba, aby w przyszłości wiek buków na powierzchniach doświadczalnych z krajowymi proweniencjami wynosił od 1 roku do 100 lat.